یادداشت های اسدالله علم

تولیدکننده:

ناشر معین

قطع کتاب رقعی

سال انتشارشمسی 1393

نویسنده امیراسدالله علم

نوع جلد شومیز

7جلدی

توضیحات
نظرات کاربران (0)

درباره یادداشتهای علم 7 جلدی:

«به عنوان یک مرد و یک شاه؛ اکنون به آنچه می‎خواسته‎ام دست یافته ام. به راستی همه چیز دارم و زندگانی من همچون رؤیایی زیبا پیش می‎رود.»

این سخنان آخرین پادشاه این دیار است در سال ۱۳۵۲ در گفتگویی با اوریانا فالاچی؛ ۱۰ سال از ماجرای خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ می‎گذرد و شاه خود را قدر قدرتِ بلند شوکتی نظرکرده می‎داند که هر که با او در افتاد ور افتاد.

شاه آن قدر در نخوت و غرور به سر می برد که تاب شنیدن چیزی که این رویای زیبا را برآشفته کند ندارد؛ حتی واقعیت های بدیهی از زبان نزدیکان و معتمدینش؛ انتقاد که جای خود دارد. از این سبب ساده لوحانه این تعارف چاپلوسانه را که اعلیحضرت باید به آمریکا بروند و به سیاست مردان آنجا مشق سیاست دهند، باور می کند.

کار به جایی رسیده که کسی جرأت ندارد به سگ محبوب شاهنشاه چیزی بگوید، مبادا صاحبش دلخور شود، سگ بزرگی که عادت داشت سرمیز با اهل خانواده غذا بخورد، دور بچرخد و سرش را در بشقاب همه فروکند. حتی ملکه که نزدیک ترین فرد به اوست، به طعنه می گوید همه به خاطر صاحبش، تملق این سگ را هم می گویند! قصدش این است که تلنگری بزند به شوهرش؛ اما کار از این حرف ها گذشته و گوش شنوایی نیست.

باورش دشوار است، اما سی سال قبل، در سال های نخست سلطنتش، تنها و بی محافظ سوار با ماشین در شهر گردش می‎کرد. اگر آشنایی می‎دید از ماشین پیاده می‎شد، خوش وبش ‎کنان به ابراز احساسات عابران پاسخ می‎داد. بسیاری او را در این حال می دیدند؛ برخی به خود می گفتند: سرانجام آمد آن پادشاهی که درانتظارش بودیم!

بدون تشریفات و به شکل مستقیم در میان مردم ظاهر می شد؛ سرزده به هنرستان دختران بی بضاعت می‎رفت و با شاگردان آنجا گپ می زد و نهار می‎خورد؛ به شیرخوارگاه کودکان یتیم سر می زد و با دست و دل بازی، کمک مالی به آن ها را فراموش نمی‎کرد. به نظر می رسید تجربه آوارگی پدر و نفرت مردم از او به پهلوی دوم آموخته که بدون دخالت در کار دولت، بهتر است در کسوت شاهی دموکرات و محبوب سلطنت کند، تا درکسوت یک دیکتاتور حکومت.

اما چه شد که آن جوان که به فتح قلب مردم امید داشت و در کار نخست وزیرانش هیچ دخالتی نمی کرد، به جایی رسید که نخست وزیرانش حق نداشتند بی اجازه او آب بخورند. او که در بازدید از نقاط مختلف کشور، بدون محافظ، ایستاده در ماشین بدون سقف برای مردم دست تکان می داد و گاه از ابراز احساسات مردم گریه اش می گرفت، به جایی رسید که شب ها از صدای الله اکبر همین مردم خواب نداشت. این بار با چشمانی گریان کشور را ترک کرد تا لااقل بیش از این شاهد لرزش ستون های ناپایدار کاخ نخوتش با طنین شعار مرگ بر شاه نباشد.

کتاب هفت جلدی یادداشت های اسدالله علم، درواقع کتابی ست درباره زندگی و حکومت این مرد. منبعی بی‎نظیر برای ردیابی دلایل سقوط چنین پادشاهی؛ به خصوص اینکه مربوط است به زمان اوج‎گیری نفوذ همه جانبه پهلوی دوم در ساختار حکومت و متمرکز کردن قدرت در دستان خود از میانه دهه چهل تا میانه دهه پنجاه که با این منش غیردموکراتیک لحظه به لحظه فاصله اش با مردم زیاد می شود.

دوران مهمی که به دلیل افزایش قیمت نفت، ثروت زیادی به سمت کشور سرازیر می شود که استفاده نادرست آن به جای اینکه پایه ها حکومت شاه را محکم کند (کاری که خودش خیال می کرد شده) برعکس به سقوط حکومتش سرعت بخشید. در لابلای خاطرات علم به تدریج نشانه های ورود پول زیاد نفت به ایران، ضایع کردن آن با خاصه خرجی های بی حساب وکتاب، طمع ورزی های اطرافیان،جشن های دو هزار و پانصد ساله و نهایتا هزینه کردن آن در زمینهٔ امور نظامی و عدم توجه به زیرساخت های کشور و بسنده کردن به مدرنیسمی ظاهری و... را به روشنی می توان دید.

نوشتن و انتشار این یادداشت ها حکایت جالبی دارد. شکی نیست که وقتی علم دست به کار نوشتن این یادداشت ها بوده، می دانسته که چه منبع ارزشمندی را برای آیندگان برجای می گذارد (او به یکی از افراد معتمدش به شکلی مبهم گفته بود مشغول انجام کاری ست نظیر آنچه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در دوره قاجار کرد) و به همین دلیل نیز مخاطرات آن را به جای خریده. او برای رعایت ملاحظات امنیتی هم که شده این مهم را از همه، جز یکی دو تن از نزدیکانش پنهان نگه داشت و هر آنچه می نوشت به تدریج به خارج از کشور ارسال می کرد. متن دست نوشته های او توسط یکی از دوستانش در بانکی در سوئیس به امانت گذاشته می شد.

وصیت کرده بود تا زمانی که شاه زنده است این خاطرات را منتشر نکنند. اما قریب به دو دهه بعد از مرگ شاه همسر علم با سعه صدر اجازه داد این خاطرات منتشر شود، حتی بدون حک و اصلاح مسائل خصوصی مطرح شده در آن؛ هرچند که ویراستار اصلی کار (علینقی عالیخانی) در پاره ای مواقع این ملاحظات را لحاظ کرده است.

ابتدا گزیده ای از این یادداشت ها با عنوان «گفتگوهای من با شاه» به زبان انگلیسی منتشر شد که به فارسی هم ترجمه شد. اما متن کامل یادداشت های علم، جلد به جلد، به تدریج در خارج از کشور منتشر شد و در ایران نیز به بازار آمدند. انتشار این مجموعه در شش جلد (دربردارنده یادداشت های علم از ۲۴ بهمن ۱۳۴۷ تا ۷ مهر ۱۳۵۶)، پایان یافته به نظر می رسید که بخش منتشرنشده تازه ای پیدا شد که مربوط است به یکم اردیبهشت ۱۳۴۶ تا ۲۱ بهمن ۱۳۴۷است. این بخش با عنوان جلد هفتم به تازگی توسط نشر معین و نشر مازیار (که با همکاری هم شش جلد قبلی را منتشر کرده اند) وارد بازار نشر شده است.

یادداشت های علم به خواننده نشان می دهد که مثل همۀ دیکتاتورها، بزرگ ترین آفتی که گریبان پهلوی دوم را گرفت، غرور و خودبزرگ بینی، کانالیزه شدن توسط گروهی از افراد متملق و اخبار غلطی بود که به دلیل رضایت خاطر به او می دادند. و شاه بی آنکه بداند هر لحظه بیش از پیش به لبه پرتگاه مرگ نزدیک می شد.

به خاطر همین مسئله، ملکه بارها با او مشاجرات جدی داشت و سرانجام دست به دامن علم شد تا به عنوان کسی که مدام پیش شاه است، او را از حقایق آگاه کند و علم نیز تا آنجا که خاطر مبارک را خیلی آزرده نکند، به این مهم را می پذیرد! هرچند که خود علم خوب می داند دیکتاتور متفرعن آن سال ها از هیچ کس حرف شنوی ندارد. اما از این که ملکه دست به دامن علم شده می توان دریافت که او تا چه حد مورد وثوق و اعتماد شاه بوده است و این فی نفسه نشان دهنده اهمیت کتاب هفت جلدی خاطرات اسدالله علم، به عنوان یادداشت های روزانه فردی چنین نزدیک به شاه است.

موقعیت ویژه و استثنایی او نزد شاه به گونه ای است که هیچ فرد دیگری در این زمینه هم تراز با او نبوده است. علم فقط وزیر دربار او نیست، بلکه به عنوان یک دوست با روابط نزدیک و خصوصی مورد اعتماد اوست. این مهم نه تنها به اعتبار ادعای خودِ علم که از نوع رابطه آن ها با یکدیگر و سخنانی که بین شان رد و بدل شده می توان دریافت. بنابراین همین که شاه با علم به عنوان فردی معتمد سخن گفته و علم نیز آن ها را در یادداشت هایش منعکس کرده، اهمیت بسیار ویژه ای به این یادداشت ها می دهد. همچنان که به گفته خود علم در این یادداشت ها «از سیاست خارجی تا مسائل خانوادگی و مسائل کشوری و دختربازی و غیره و غیره، همه جور صحبت هست». از سوی دیگر وقتی علم به خصوصی ترین مسائلی که می تواند چهره او و شاه را نزد مردم و نزدیکانشان مخدوش کند در این یادداشت ها پرداخته، چندان دلیلی وجود ندارد در زمینه های دیگر پرده پوشی کند، پس تا حد بسیار زیادی می توان به صحت این خاطرات باور داشت.

از منظر تفضیل، تنها مجموعه ده جلدی نوشته های محمدحسن خان اعتمادالسلطنه که به مدت چهل سال خاطرات خود را در دوران قاجار نوشت، از خاطرات علم غنی تر و بااهمیت تر به نظر می رسد. اما خاطرات علم ازاین رو منحصربه فرد است که به دلیل نزدیکی او (به عنوان وزیر دربار و دوست معتمد) به شاه، تقریباً گزارش روزانه زندگی شاه را در قریب به یک دهه مهم از حکومتش به شکلی دست اول و بی واسطه ارائه می کند؛ آن هم نه در زمانی که شاه جوان بود و به ظاهر دموکرات که در کارِ سیاست دخالتی نمی کرد، بلکه درزمانی که به تدریج قدرت را در دستان خود متمرکز کرده بود و نسبت به هرکسی که شک و شبهه ای پیدا می کرد، بلافاصله او را از میدان به در می ساخت و خود تصمیم گیرندۀ محض همه سیاست های کلان داخلی و خارجی بود.

یادداشت های علم نه تنها به دلیل اطلاعات دست اولی که درباره زنگی خصوصی شاه ارائه می کند و در تحلیل شخصیت آخرین پادشاه ایرانی بسیار حائز اهمیت است، بلکه مملو است از اشاراتی کوتاه و بلند از زبان شاه درباره مسائل داخلی و خارجی که با توجه به نحوه حکومت شاه می توانند نشان دهنده جهت گیری های سیاست های داخلی و خارجی شاه و درنهایت کشور ایران در آن دوران باشد. برای مثال از نحوه اعمال قدرت شاه در اوپک گفته تا سیاست او در قبال اسرائیل، نگاهش به اعمال نفوذ خارجی ها در ایران، رابطه اش با روحانیت و... شاید از بررسی و تجزیه و تحلیل سیاست گذاری های شاه، سخنرانی ها و یا گفتگوهای رسمی اش نیز بتوان به چنین دریافت هایی رسید، اما هیچ کدام از آن ها نمی تواند این چنین چهره واقعی شاه را بدون رتوش در اختیار مخاطب قرار دهد.

به این ترتیب پر بیراه نیست اگر یادداشت های علم را منبعی پروپیمان برای همه کسانی دانست که می خواهند درباره تاریخ معاصر به بررسی و تحقیق بپردازند، کتابی که از منظرهای بسیار گوناگون می توان بدان پرداخت و درباره آن نوشت. این خاطرات مملو از موضوعات و سوژه هایی است که هرکدام می توانند به عنوان یک مدخل پژوهشی، پیرامون سیاست و حکومت در دوران پهلوی موردتوجه قرار گیرند. البته سوای همه این ها متن یادداشت ها آنقدر جذاب است که به عنوان اثری سرگرم کننده نیز از خواندن آن می توان لذت برد.

حُسن کار علم این است که در اغلب موارد به گزارش ماوقع می پردازد و کمتر با تجزیه و تحلیل مسائل حضورش را به متن خاطرات تحمیل می کند. همین نکته می تواند عاملی برای اعتماد بیشتر به این خاطرات محسوب شود. از سوی دیگر همزمانی پایان یافتن خاطرات روزنوشت علم با پایان شغل حکومتی او تأکیدی دیگر بر این نکته است که برای علم صرفاً ثبت وقایع تاریخی مهم بوده تا خاطرات شخص خودش.

علم در دوران خدمت گذاری اش به پهلوی دوم، بارها کوشید جوری که شاه مکدر نشود او را در جریان برخی وقایع مهم بگذارد، هرچند شاه خصلتا کمتر توجهی به آن ها می کرد. اما در واپسین ایام عمر زمانی که اوضاع را بحرانی دید تصمیم گرفت برای آخرین با طی نامه ای نسبت به حقایق ناگواری که برای آینده حکومت پهلوی پیش بینی می کرد به شاه هشدار دهد. نامه او باوجود همه ابراز ارادت و خاکساری برای شاه تلخ بود. بااین حال شاه از رفیق گرمابه و گلستان دیروز غمی به دل نگرفت و تنها با پوزخندی به گفتن اینکه علم مشاعرش را از دست داده، بسنده کرد.

اما علم مشاعرش را از دست نداده بود؛ بلکه نخوت و غرور چشمان شاه را کور کرده بود تا مثل همیشه از درک واقعیتی که پیش روی دیگران عیان بود ناتوان بماند. همانند آن روزی که جوان بود و فاصله کوتاه میدان ۲۴ اسفند (انقلاب فعلی) تا چهارراه پهلوی (چهارراه ولی عصر) را به دلیل انبوهی مردم و ابراز احساساتشان سه ساعته طی کرد و از چنین ابراز احساسات به گریه افتاد و نفهمید که برای تداوم این رابطه نیازی به کسب قدرت مطلقه و ارعاب نیست، همانند وقتی که با شعار خدمت به مردم بعد از ترور نافرجام مراسم دانشگاه تهران، برای افزایش قدرت خود اولین تغییرات مخالف اصول مشروطه را به مجلسیان تحمیل کرد و سیاست مرد کهنه کاری چون قوام در نامه ای به او تذکر داد که حتی پدرش نیز با آن شیوه حکومت مطلقه در قوانین مشروطه دست نبرده و افزود با ادامه این روند، به جایی خواهد رسید که همین مردم را با همه ابراز علاقه ای که می کنند دیگر زور سرنیزه نیز نمی توان مهار کرد. شاه آنجا نیز از سر نخوت دستور داد لقب حضرت اشرف را که به قوام به خاطر درایتش در مذاکره با روس ها (برای بیرون فرستادن آن ها از شمال ایران، بدون دادن امتیاز نفت شمال) داده بود، از او پس بگیرند!

آمار بازدید

یادداشت های اسدالله علم

محصولات مشابه