جدل ناپذیرترین کار سعدی سخن اوست. در تاریخ ادبی ایران که گویندگان چیره طبع فراوانند سعدی بطور خیره‌کننده‌ای می‌درخشد. کسی چون او صنعت و سادگی، استحکام و روانی، عذوبت و رقت را بهم نیامیخته و بدین موزونی سخن نگفته است.
سعدی جنبه‌های مختلف دارد: هم نثر و نظمی از خود باقی گذاشته است که معیار اصالت زبان فارسی امروز به شمار می‌رود، هم قصیده‌سراست و هم غزل‌های آبدار سروده، هم موعظه کرده و هم به مطایبه پرداخته، هم در اخلاق سخن رانده و هم در سیاست و اجتماع، هم از تصوف و عرفان دم زده است و هم مانند متشرع زاهدی از ظواهر دیانت. خلاصه در بسیاری از نواحی عقلی و روحی و اجتماعی وارد شده است، بطوریکه مظهر خردمندی قرار گرفته و قریب هفت قرنست جمله‌ها، مصراع‌ها و ابیات وی دهان به دهان می‌گردد و گفته‌های وی چکیدهٔ حکمت به شمار می‌رود.
دشتی در مقدمهٔ کتاب آورده است: فکر محوری این کتاب، یا بقول فرنگیان «تز» آن روی سخن سعدی قرار دارد و به شکل‌های گوناگون، بطوریکه ملال‌انگیز نباشد، در فصلهای مختلف گسترده شده است و بدون شکسته نفسی معترفم که نتوانسته‌ام سحر زبان سعدی را چنانکه هست نشان دهم.
فصول مختلف کتاب عبارتند از: سخن از سعدی، خط منحنی، ابداع سعدی (در باب نثر سعدی)، سعدی و دیگران، خاقانی-سعدی، انوری-سعدی، سنایی-سعدی، ناصرخسرو-سعدی، ترجیع بند سعدی، معاصران سعدی، گلستان، بوستان، جلوه‌گاه شخصیت سعدی (دربارهٔ قصاید سعدی)، استاد غزل و سعدی در منطقهٔ فکر و عقیده.